Eén van de meest kenmerkende aspecten van het negentiende-eeuwse historisme is de belangstelling voor de kunst van de ander. Onder andere de Japanse kunst mocht zich daarin verheugen; men herkende in Japan een hoogontwikkelde beschaving die bovendien de bonus had van het onbekende. Tot in de tweede helft van de negentiende eeuw was Japan voor buitenstaanders een gesloten boek geweest; op de wereldtentoonstellingen in Parijs, Londen en Wenen waren voor het eerst op grote schaal voorwerpen voor de Japanse thuismarkt te zien.
Ronde plaque, diameter 64, 5 cm, koper en email cloisonné, China, ca. 1600-1700, AK-MAK-1165-A
Een voorbeeld waaraan de fascinatie voor het nieuwe afleesbaar is, is een gouden flacon voor reukzout. De voorstelling van de kraanvogel gaat direct op Japanse prenten terug, en is ook voor ons nog direct als Japans herkenbaar. Ook de techniek waarin het geheel is gerealiseerd, is exotisch: de gouden randen waarmee de kleurvlakken worden begrensd, zijn het resultaat van een specifieke techniek, die in de negentiende eeuw in Japan tot perfectie was doorgevoerd. Op een gouden ondergrond werden draden van hetzelfde materiaal gesoldeerd. De vakjes werden vervolgens met email in verschillende kleuren gevuld, en tot slot net zo lang gepolijst totdat het gouddraad weer zichtbaar was.
Flacon voor reukzout, 6,5 × 4 × 1,7 cm, goud en email cloisonné, Parijs, ca. 1867-1870, Antoine Tard, naar ontwerp van Alexis Falize, BK-2009-50
Decennia later werd de Japanse kunst bewonderd vanwege de manier waarop zij de natuur keek. Eén van mijn favorieten is in dit opzicht een haarkam van René Lalique (1860-1945) uit 1902-1903. Op een heel bijzondere manier heeft hij een tak Viburnum opulus Roseum (sneeuwbal) in hoorn, goud, zilver en diamanten vertaald. De gesloten vorm heeft de plant alleen als hij nat is van een hevige regenbui. Lalique vangt de schittering van de regendruppels op de bloembladen in diamant.
Haarkam, hoorn, goud en diamanten, 15,5cm × b 7,6cm, Parijs, naar ontwerp van René Lalique, BK-1987-2
Als je in staat bent om een natuurobservatie zo te vertalen dat de toeschouwer de verwijzing naar de wereld van de Japanse prentkunst direct ziet, ben je voor mij een kunstenaar zonder meer. Klassieke kunsthistorici hebben daar vaak moeite mee, omdat zij dit begrip tot de beeldende kunsten beperken. In die gedachtegang zijn alleen schilderijen als die Van Gogh een kunst met verwijzingen naar en reacties op de Japanse kunst. Maar kan iemand mij uitleggen waarin het kunstenaarschap van Lalique in essentie anders is?
Viburnum Opulus ‘Roseum’ in de zon
DirkJanB 