In Memoriam Willemijn Fock (1942-2021)

In Leiden was Willemijn Fock mijn favoriete docent, zij begeleidde mijn scriptie, en was degene met wie ik sprak over de verschillende onderzoeksprojecten die ik al tijdens mijn studie en daarna voor verschillende musea heb uitgevoerd. Ze was streng doch rechtvaardig, en had een uitmuntend gevoel voor kwalitatief goed onderzoek.

Wij deelden een belangstelling voor de edelsmeedkunst in al zijn facetten. Haar eigen proefschrift, over de Delftse zilversmid Jacob Bylivelt (1550-1603/4) aan het hof van Florence uit 1974, is nog steeds een van de belangrijkste bronnen voor de goudsmeden en steensnijders in dienst van de groothertogen van Toscane, en de eerste studie die het mogelijk maakte om de verschillende daarbij betrokken kunstenaars met zekerheid te identificeren. Dat onderzoek was een belangrijke mijlpaal, ook internationaal, en keert dan ook in vrijwel iedere serieuze schatkamerpublicatie terug.

Vaas, lapis lazuli, met gouden montuur, Florence, de vaas naar ontwerp van Bernardo Buontalenti, 1583, het gouden en geëmailleerde montuur door Jacob Bylevelt, 1581-1583, h. 40,5 cm, Florence, Museo dei Argenti.

Daarnaast was zij in Nederland één van de eersten die naast kwalitatieve ook representatieve vragen stelde. Zonder brede voedingsbodem kunnen toppen niet bestaan, en het is de taak van de kunsthistoricus om dat onderscheid te maken. Het maakt nogal een verschil of je over een strooilepel praat waarvan er ooit honderden zijn geweest, of over een object dat ook in zijn eigen tijd als een uitzondering werd beschouwd. Boedelinventarissen geven een indruk van wat ooit gewoon was. Dat is belangrijk omdat juist die voorwerpen de tijd vaak niet, of in veel mindere mate, hebben overleefd. Als je alleen kijkt naar wat er nog is, krijg je automatisch een vertekend beeld.

Het idee dat kunstwerken een context hebben, en dus niet als manna uit de hemel gevallen zijn, werkte zij uit in haar ideeën over de wooncultuur. De resultaten van ruim 20 jaar onderzoek leidden in 2001 tot Het Nederlandse interieur in beeld, dat voor het eerst een genuanceerd en gevarieerd beeld gaf van de ontwikkelingen op verschillende niveaus. In oorsprong kun je die gedachten ook al herkennen in haar boek over het Leidse zilver uit 1977, de eerste en tot nog toe enige samenhangende publicatie over Leidse zilversmeden en hun werk. Als je het goed leest gaat het over de Leidse zilvercultuur, en dus net zo goed over opdrachtgevers en hun zilver als over het zilver dat binnen de stadsmuren is gemaakt.

Strooilepel, zilver, 16,2 × 4,6 × d 4,9 cm, Leiden, 1786?, ongeïdentificeerd meesterteken, BK-NM-2751

Willemijn leefde voor haar vak, en verwachtte dezelfde inzet van anderen. Samenvatten van de literatuur leverde je een voldoende op, veel nieuw bronnenmateriaal over een specifiek onderwerp een acht, en een nieuwe visie op basis van nieuw bronnenmateriaal het hoogst haalbare, een negen. “Als je geluk hebt krijg je bij de meeste studenten 60% terug van wat je er zelf hebt ingestopt. Heel soms is er dan eentje die je iets te vertellen heeft dat je nog niet wist”, vertelde ze mijn ouders bij mijn afstuderen. Mij vertelde ze dat natuurlijk niet, maar dat was ook niet nodig. Ik wist toch al hoe ze over me dacht? Ik zal me Willemijn Fock herinneren als wetenschapper pur sang, zonder groot ego, met het vermogen om zich te verheugen in de successen van anderen, en het talent om haar studenten de ruimte te bieden om tot bloei te komen. Pas veel later ben ik pas echt gaan begrijpen hoe uitzonderlijk dat is.