Draag de Lente met je mee! Pomanders

Pomander, zilver, Noordelijke Nederlanden, ca. 1625, h. 7 cm, Rijksmuseum Amsterdam, BK-1959-45

In de Gouden Eeuw bestond onze parfum nog niet; in plaats daarvan gebruikte men geurbalsems, een mengsel van was en een geurende stof, waarvan een klein beetje op het lichaam werd aangebracht. Door de warmte van het lichaam werd de geur verspreid. De balsems werden in speciaal daarvoor gemaakte doosjes bewaard, die soms als ware kunstwerken konden worden vormgegeven. Door het oog kan een ketting worden gehaald, zodat het doosje kan worden gedragen. Soms kun je ze op portretten zien: zo draagt de Amsterdamse Brechtje van Overrijn van Schoterbosch (1592-1618) in 1614 een exemplaar aan haar gordel.

Brechtje van Schoterbosch door Cornelis van der Voort, 1614, Rijksmuseum Amsterdam, SK-A-1243

een Duitse pomander

In gesloten vorm ogen pomanders als een bal, als de bovenzijde wordt losgeschroefd opent hij zich als een bloem. Dan worden verschillende vakjes zichtbaar, waarop gewoonlijk de namen van geurstoffen zijn aangebracht, van kostbare en exotische ingrediënten als ambergris, muskus, steranijs, kruidnagelen, gedroogde citroenschillen, en nog veel meer.

Omdat kleine voorwerpen in de Nederlanden in de zeventiende eeuw gewoonlijk niet werden gemerkt, weten we niet waar en wanneer ze zijn gemaakt. Een aanwijzing vormt de taal waarin de ingrediënten worden benoemd; omdat de namen op de exemplaren van het Rijksmuseum in het Nederlands zijn geschreven, is aannemelijk dat ze in dat taalgebied zijn gemaakt.

De eenvoudige, gegraveerde pomander past direct in het beeld van het Nederlandse zilver, maar het gouden, met email en verschillende edelstenen versierde exemplaar is een heel ander verhaal. De grillige bloemen en bladeren behoren tot het repertoire van de cosse-de-pois stijl, een in het eerste kwart van de zeventiende eeuw internationale vormentaal, waarvan het gestileerde ornament in de verte aan de ranken en de bloemen van de geurende Lathyrus Odoratus doet denken. Dat buitengewoon kostbaar uitgevoerde objecten als deze in de Noordelijke Nederlanden werden gemaakt, blijkt uit de voorschriften waarin het merken van goud en zilver in de Hollandse steden werd geregeld. Gouden met email en stenen versierde objecten mochten vanwege de kwetsbaarheid van het werk ongemerkt worden verkocht. Soms werden grote voorwerpen wel gemerkt, en omdat een enkel Amsterdams object met een nauw verwante versiering bekend is, denk ik dat ook dit voorwerp in die stad is gemaakt.

Pomander, goud en edelstenen, Amsterdam?, ca. 1625, h. 4,5 cm, Rijksmuseum Amsterdam, BK-1960-1